Covid-19 ve Ülkelerin Açıkladığı Ekonomik Destek Paketleri
Ekonomik Paketler Maliyeti Değil; Kısa ve Orta Vadede Belirsizliği Düşürmeye Odaklanmalı…
Sadece son iki haftadaki ekonomik literatür takibi bile artık her şeyin ne kadar hızlı değişeceğini gösteriyor. Bir ay önce, bazı uluslararası ekonomistlerin ağzından çıkması mümkün olmayacak önerilerine okuyoruz; ekonomik teorinin sınırları zorlanıyor. ECB daha önce kesinlikle yanaşmadığı stresli üye ülke bonolarını almaya yeşil ışık yakarken, FED likidite programını adete açık artırmadaymış gibi yükseltiyor. Ülke liderlerinden ‘pandemi sebebiyle hiçbir şirket batmayacak’ gibi maliye politikaları açısından ucu açık açıklamalar duyuyoruz. İşin ilginç tarafı, ekonomistler arasında fikir farklılığı da pek fazla görülmüyor. Yeni ekonomik krizle ilgili fikir birliğinin hakim olduğu noktalar:
• BU yaşanan kriz finansal ani duruş krizi değil, ekonomik ani duruş. O yüzden 2008 global krizi ile karşılaştırmanın bir anlamı yok.
• Global ekonomi için resesyon kaçınılmaz gibi duruyor. ABD ve Euro bölgesi için Mart’la başlayan süreç iki haneli daralmalara işaret ediyor olabilir.
• Merkez Bankalarının ‘ne kadar likidite gerekiyorsa verilecek’ yaklaşımı gerekli; ama bu krizde yeterli değil.
• Hem para politikası, hem de maliye politikalarında alışılmışın dışında düşünce yapısına ihtiyaç var.
• Merkez Bankaları, diğer krizlerden farklı olarak, ülkelerin epidemiyi önleme aşamasında artan sağlık ve sosyal güvenlik harcamalarını finanse etmek için çıkartılabilecek pandemi bonolarını alarak finanse etmek durumunda kalabilirler. Toplumun her kesimine aktarılacak olan nakit transferlerini (helikopter parası) finanse etmek de düşünülmesi gerekenler arasında.
• ECB ve FED gibi merkez bankalarının bu bonoları alacak güçleri var; ama gelişmekte olan ülkelerinin merkez bankalarına da destek verilmesi gerekiyor. Uluslararası kurumlar, tek bir ülkeyi ya da bölgeyi kapsayan krizlere göre yapısal ve finansal olarak yapılanmış durumdalar. Bütün ülkeleri kapsayan bir kriz karşısında şu anda çok silahları yok.
• Gelişmekte olan ülkeleri desteklemek için IMF, Dünya Bankası ve bölgesel kalkınma bankalarının da daha fazla kaynağa ve alışıldık politika araçlarının ötesinde enstrümanlara ihtiyacı olacak.
Ülke Bazlı Ekonomik Politikalarında Ana Mesajlar Öne Çıkıyor
Ülkelerin açıkladığı ekonomi paketleri de şu ana kadar alışık olduğumuz önlemlerin çok ötesinde bir kamu müdahalesine işaret ediyor. Ülke liderlerinden gelen mesajlarda, şirketlerin batmasının engellenmesi, hane halklarının desteklenmesi için ne gerekiyorsa yapılacak mesajları, özellikle pandeminin yeni merkezi Euro bölgesinden geliyor.
Aşağıda ülke bazlı açıklamalardan göreceğiniz üzere, çalışanlara ve şirketlere yapılan nakit transferler ülkelerin ekonomik gücüne göre değişebiliyor; ama yapılan açıklamalarda üç ortak nokta karşımıza çıkıyor:
1) Çalışanların gelirlerini koru
2) Şirketlerin nakit sıkışıklığı ile iflas etmesini engelle
3) Geri ödenemeyen krediler karşısında, finansal sistemi koru
Ekonomistlerin bu paketlerle ilgili uyarılarına gelince:
• Para ve maliye politika yapıcılar her zamankinden daha büyük ve daha hızlı düşünerek, ekonomik faaliyeti ayakta tutmaya çalışmalılar.
• Fakat bunu yaparken, her zaman yapıldığı gibi ana odak finansal sistemi yüzdürmek olmamalı.
• Kamu maliye politikalarının öncelikli amacı, sağlık sistemi kapasitesini büyütmek olmalı. Mevcut durumda sağlık sistemi ne kadar tökezlerse, sosyal mesafe tedbir politikaları o kadar genişlemek durumunda kalacak ve ekonomik tahribat artacak. Ekonomik tahribatın artması sağlık sektörüne kaynak aktarımını zorlaştırıp, kısır bir döngü yaratacak. Bu yüzden, öncelikli kaynak sağlık sektörünün olmak zorunda.
• Ekonomik mesajlar ve politikalar, neyin önemli olduğu mesajını topluma vermekte eskisine göre daha fazla mesaj taşıyor. Bu yüzden toplumdaki sosyal bağı güçlendirme ya da zayıflatma etkisini de daha yüksek.
• Ekonomik paketlerin inandırıcılığı bu kadar önemli olduğu bir dönemde, paketler stratejik olarak dünyanın değiştiği mesajını da verebilmeli.
• Ucuz kredi imkanları, kısa dönemde nakit sıkışıklığını önemli olmakla birlikte, bireylerin ve şirketlerin ihtiyacı olan sadece maliyetlerin düşürülmesi değil; belirsizliğin azalması; çünkü şirketlerin gelirleri düşerken, artan borçluluk oranları uzun vadede sıkıntı yaratabilir.
• Yurtiçi talebi desteklemek için KOBİler desteklemek kritik. Çin örneğinde gördüğümüz üzere, teknoloji platformları, KOBİ’lerin problemlerini tespit edip, çözüm üretmede etkililer ve darboğazları engelleyebiliyorlar. Bu yüzden, bazı ülkelerin ekonomi paketleri içinde KOBİ’lerin acilen dijital ortama geçmeleri için teşvik var.
• Kısa vadede virüsle ilgili belirsizliği azaltamıyorsak, ekonomik olarak belirsizliğin azalmasına yardımcı olacak geniş kapsamlı ve toplumun tüm kesimlerini kapsayan politikalar sunulmalı.
• Virüs kontrol altına alınıp, ekonomi başarıya ulaştığı noktada destek ve teşvik paketlerinin zamanında sonlandırılması ve özellikle para politikası yoluyla verilen likiditenin geri çekilme zamanlaması çok kritik. Teşviklerle talep toparlamasının, tedarik zincirindeki problemlerle arz tarafındaki toparlanamadan çok daha erken olması ihtimali, bu ortamda enflasyonist baskı yaratabilir. Bu yüzden fazla paranın ve teşviklerin ne zaman geri çekileceği önemli olacak.
Ekonomik Paketler, Pandemi Sonrası Neyin Önemli Olacağına Da Vurgu Yapmalı…
• Bütün ülkelerde hem talep bazlı, hem de arz taraflı yapısal değişiklikler olma ihtimali yüksek. Sağlık sektöründe pandemi durumuna daha hazırlıklı olmak için hem fiziki kapasite artırımları, hem de belli teknolojilerin daha fazla kullanımı, doğal afet ve sıra dışı durumlara daha fazla hazırlıklı olmak için lojistik, sigorta sektörlerinde değişiklikler, global tedarik zincirinde risk azaltma için tedarikçi çeşitlenmesi ve coğrafi yakınlık tercihlerinin artması, havayolu trafiğinin az kullanılması ve turizmde tercihlerin değişmesi ve kapasite fazlası yaşayan sektörlerden başka sektörlere kayış. Bütün bu yapısal değişikliklerde, yön tercihi şimdiden ülke programlarında detaylı olmasa da belirtilmeli.
• Büyük ihtimalle, özellikle gıda ve sağlık sektöründe çeşitlilik ve kendine yeterlilik konusu daha fazla gündeme gelecek. BU sektörler, şimdiden teşvik kapsamında daha fazla yer alıp, stratejik öncelikler konusunda daha net mesajlar verilmeli.
• Ülkeler, bu pandeminden çıkartılan dersleri açık yüreklilik ve şeffaf bir şekilde paylaşılmalı. Bunlara bağlı olarak toplum sağlığı ve refahını uzun vadede artıracak projeleri şimdiden açıklayıp, finansman için öncelik vermek, ülkelerde güven ortamını iyileştirecek; ve de talebin uzun vadeli olarak geri gelmesine destek verecektir (Çin, öncelikli alanları yeşil enerji, IT, ve ulaşım sektörleri olarak açıkladı bile).
Türkiye’nin Açıkladığı Ekonomik Pakete Dair Not
Diğer ülkelerin açıkladıkları programlara göre, Türkiye’nin programı bu aşamada özellikle parasal limitlerde genel bir çerçeve veriyor. Alt detayların uygulamada belli olacağı anlaşılıyor. Programın adı üstünde, genel felsefesi koruma (Ekonomik İstikrar Kalkanı). Dar gelirlerinin durumunu iyileştirme ve sıkıntıdaki sektörlerin vergi, sosyal güvenlik ve hatta kredi yükümlülüklerini hafifletiyor. Fakat, bu aşamada toplumun her kesiminde, özellikle işyerleri virüs sebebiyle kapanan çalışanlar ve esnaf için belirsizliği azaltacak geniş bir örtü yaratmıyor. En kritik madde olan kısa çalışma ödeneğinin devreye alınmasında uygulamanın nasıl ve hangi hızda olacağı önemli. Benzer bir şekilde kredi garanti fonundaki limit artışının nasıl kullanılacağı. Paket açıklandıktan sonra icra ve iflas takiplerinin 30 Nisan’a ertelenmesi ve kamu bankalarının kredi ötelemeleri ve limit artırımları gibi kararlarla, ihtiyaca göre ayarlamalarının devam edeceği anlaşılıyor. Tabii, özel sektör bankalarının benzer paketleri açıklamaları de ekonomideki ağırlıklar düşünülürse, önemli olacak. Programla şirketlerdeki maliyetler düşürülmeye çalışılıyor; ama talebin bu kadar hızla daraldığı bir ortamda, hane halklarının gelir düzeylerindeki belirsizliğin azaltılması için ek önlemler gerekebilir.
Kamuoyunda en çok tartışılan konulardan bir tanesi, bazı sektörlerdeki talebi artırmak KDV indirimlerinin ve teşviklerin getirilmesi. Yukarıda bahsedildiği üzere, pandemi sonrası dönemle ilgili uzun vadede bazı sektörlerin teşvik edilmeye çalışılması makul; fakat burada özellikle inşaat sektörünün bu listede olması ve sağlık & teknoloji sektörüyle ilgili bir teşvik olmaması kafa karıştırıcı. Bu program açıklandıktan iki gün sonra, 2019 çiftçi destek ödemelerinin bir kısmının yapılacağının açıklanması, sektörel öncelikler ve gıda yeterliliğini teşvik açısından bu programdakinden daha olumlu bir işaret olarak algılanabilir.
Ülkelerin Açıkladığı Paketlerden Bazı Maddeler:
